"Vision Beyond Eyesight: Your Journey to Clearer Vision Starts Here."

डाॅ. गणेश निरस

• MBBS, DOMS, FGO, MS (Ophtho)
• नेत्ररोग तज्ञ

ऑप्टोमेट्री नेत्र तपासणी म्हणजे नेत्ररोगतज्ज्ञाद्वारे दृष्टीची सखोल तपासणी करणे, ज्यामध्ये दृष्टीदोष, चष्म्याची गरज, तसेच डोळ्यांच्या आरोग्याशी संबंधित विकारांचा शोध घेतला जातो. यामध्ये दृष्टीक्षेप, दाब तपासणी, वाचण्याची क्षमता, आणि रंगदृष्टी परीक्षण यांचा समावेश होतो.

मोतीबिंदू (Cataract) हा डोळ्याचा एक प्रमुख विकार आहे. मोतीबिंदूमध्ये डोळ्यातील काचेसारखे पारदर्शक असणारे भिंग हे अपारदर्शक, मोत्यासारखे पांढरट रंगाचे होते. अपारदर्शक झालेल्या या भिंगामुळे प्रकाशकिरण डोळ्याच्या आतील दृष्टीपटलापर्यंत पोहचू शकत नाहीत त्यामुळे दृष्टी मंदावते, अंधुक-अस्पष्ट दिसायला लागते. मोतीबिंदू हा एक किंवा दोन्हीही डोळ्यात असू शकतो. आज अकाली अंधत्व येण्यासाठी मोतीबिंदू हे एक प्रमुख कारण ठरत आहे.

मोतीबिंदू होण्याची कारणे:

• मोतीबिंदू हा विकार प्रामुख्याने उतारवयात जास्त प्रमाणात आढळतो. तर मधुमेहामुळे मोतीबिंदू हा तरुणपणी ही होऊ शकतो. काही बालकांमध्ये जन्मतःच मोतीबिंदूही असतो.
• ‎सतत प्रखर प्रकाशात, सतत उन्हात काम करण्यामुळे,
• ‎मधुमेह, हाय ब्लडप्रेशर सारख्या विकारामुळे,
• ‎स्टिरॉईड, अँटी-बोयोटिक्स यासारख्या औषधांच्या दीर्घकालीन दुष्परिणामामुळे,
• ‎धुम्रपान, दारू यांच्या व्यसनांमुळे,
• ‎तसेच स्मार्टफोन, कॉम्प्युटर, टीव्ही यांच्या अतिवापरामुळे अकाली मोतीबिंदू होण्याचे प्रमाण वाढले आहे.

मोतीबिंदू लक्षणे:

• मोतीबिंदूमध्ये नेहमीची तक्रार म्हणजे अंधुक दिसणे. सर्व काही अस्पष्ठ दिसते.
• ‎रात्रीच्या वेळी स्पष्ट न दिसणे, रात्रीच्या वेळी प्रकाशाभोवती वर्तुळे दिसतात.
• ‎प्रकाशामुळे डोळे दुखतात व प्रकाश सहन होत नाही.
• ‎वस्तूच्या दोन-दोन प्रतिमा दिसणे (Double Vision).
• ‎चष्म्याचा नंबर सारखा सारखा बदलत असतो.

काचबिंदू म्हणजे Glaucoma. काचबिंदू हा डोळ्यांचा एक गंभीर असा आजार आहे. ऑप्टिक नर्व्हला हानी पोहोचल्यामुळे काचबिंदू हा दृष्टीविकार होत असतो. डोळ्यांनी पाहिलेली दृश्य माहिती ही ऑप्टिक नाडीद्वारे आपल्या मेंदूपर्यंत पोहचवत असते. मात्र या विकारात या महत्वाच्या नाडीवर परिणाम झालेला आढळतो.

काचबिंदू होण्याची कारणे  : डोळ्यातील प्रेशर वाढण्यासाठी खालील घटकसुद्धा कारणीभूत ठरू शकतात.

• स्टेरॉईड्सयुक्त औषधांच्या दुष्परिणामामुळे,
• ऑप्टिक नाडीला अपुरा रक्तपुरवठा झाल्याने,
• हाय ब्लडप्रेशरची समस्या यांमुळे डोळ्यातील इंट्राओक्युलर प्रेशर वाढू शकते.
• डोळ्यातील प्रेशर 21 mmHg पेक्षा जास्त असल्यास त्या स्थितीला ocular hypertension असे म्हणतात.

काचबिंदू ची लक्षणे : काचबिंदूमध्ये अँगल क्लोझर ग्लुकोमा याप्रकारात खालील लक्षणे जाणवू शकतात.

• डोळ्यात तीव्र वेदना होणे,
• अस्पष्ट व अंधुक दिसू लागणे,
• कडेच्या वस्तू न दिसणे,
• डोळे लाल होणे,
• डोके दुखण
• मळमळ व उलट्या होणे, अशी लक्षणे जाणवत असल्यास तात्काळ दवाखान्यात जावे.

तिरळेपणा हे प्रामुख्याने डोळ्यातील जन्मजात दोष असतो याशिवाय अपुरी दृष्टी किंवा डोळ्याच्या बाहेरील स्नायू (Muscles) मध्ये सैलपणा आल्यामुळे डोळ्यात तिरळेपणा होत असतो. तिरळेपणा ह्या डोळ्याच्या आजारास English मध्ये Strabismus, Squint किंवा Crossed Eyes असेही म्हणतात. तिरळेपणा हा एका किंवा दोन्ही डोळ्यांतही असू शकतो. तिरळेपणात डोळ्यातील बुबुळं एका सरळ रेषेत नसतात. काहीवेळा डोळा नाकाच्या बाजूस वळलेला असतो या प्रकारास esotropia असे म्हणतात. तर डोळा कानाच्या बाजूस वळलेला असल्यास त्या प्रकारास exotropia असे म्हणतात.

तिरळेपणाची कारणे :

• आनुवंशिकता म्हणजे कुटुंबामध्ये आई-वडील यांना तिरळेपणा असल्यामुळे,
• डोळ्यांमधील जन्मजात दोषामुळे,
• डोळ्याच्या स्नायूंमधील कमजोरी असल्याने,
• याशिवाय रेटिनाचे विविध आजार, चष्म्याचा मोठा नंबर असणे यांमुळेही तिरळेपणाची समस्या निर्माण होऊ शकते.

आळशी डोळा हा डोळ्यांचा एक आजार असून याला वैद्यकीय भाषेत अँब्लियोपिया किंवा lazy eye असे म्हणतात. डोळा आळशी बनणे म्हणजे, जेंव्हा आपला मेंदू हा एका डोळ्यातील सिग्नलकडे दुर्लक्ष करू लागतो तेंव्हा पाहण्याचे काम व्यवस्थित होत नसल्याने तो डोळा आळशी बनतो. दृष्टी अस्पष्ट होणारा हा डोळ्यांचा विकार प्रामुख्याने सहा वर्षांच्या आतील मुलांमध्ये आढळतो.

लक्षणे : लक्षणांमध्ये मुलास एका डोळ्याने अस्पष्ट दिसू लागते. अशी लक्षणे दिसून आल्यास त्याचे लवकर निदान आणि उपचार होणे गरजेचे असते. एम्ब्लियोपियावर योग्य वेळीच उपचार करणे आवश्यक असते. अन्यथा त्या डोळ्याची दृष्टी कायमस्वरूपी अस्पष्ट होऊ शकते.

आळशी डोळा होण्याची कारणे  :

• डोळ्यांतील जन्मजात विकृतीमुळे, व्हिटॅमिन-A ची कमतरता, डोळ्याची दृष्टी पूर्णतः विकसित न झाल्यामुळे तसेच तिरळेपणामुळेही ही समस्या निर्माण होते.
• दोन डोळ्यांच्या नंबरमध्ये फरक असल्यास म्हणजे नजर कमी-जास्त असल्यास आपला मेंदू काय करतो की, ज्या डोळ्याचा नंबर कमी आहे त्याचं डोळ्याकडून काम करून घेतो आणि जास्त नंबरचा दुसरा डोळा काम न केल्यामुळे ‘आळशी’ होतो..!

डायबेटिक रेटिनोपॅथी (Diabetic Retinopathy) हा डोळ्याचा एक गंभीर विकार आहे, जो मधुमेहामुळे (डायबेटिस) होतो. या विकारात डोळ्याच्या मागील बाजूस असणाऱ्या दृष्टीपटलाच्या रक्तवाहिन्या (retinal blood vessels) प्रभावित होतात. या रक्तवाहिन्यांमध्ये गळती होऊ शकते, किंवा त्या अवरोधित होऊ शकतात, ज्यामुळे दृष्टीवर परिणाम होतो. 

डायबेटिक रेटिनोपॅथीमुळे दृष्टी मंदावते, अंधुक किंवा अस्पष्ट दिसायला लागते, आणि गंभीर अवस्थेत अंधत्वही येऊ शकते. या विकारामुळे डोळ्याच्या पाठीमागील दृष्टीपटलावर (retina) नवीन, अस्थिर रक्तवाहिन्या निर्माण होऊ शकतात, ज्यामुळे रक्तस्त्राव होण्याचा धोका असतो. 

डायबेटिक रेटिनोपॅथी हे दोन्ही डोळ्यांना प्रभावित करू शकते आणि मधुमेहाचा कालावधी व रक्तातील साखरेची पातळी जास्त असल्यानं याचा धोका वाढतो. वेळेवर निदान आणि उपचार घेतल्यास या विकाराचा प्रभाव कमी करता येतो.

डायबेटिक रेटिनोपॅथीची लक्षणे  :

• अंधुक किंवा अस्पष्ट दृष्टी
• दृष्टीशक्तीत कमी होणे
• डोळ्यांसमोर काळे किंवा तरंगणारे डाग
• रंग ओळखण्यात समस्या
• डोळ्यांत ताण आणि वेदना जानवणे

प्टेरिजियम (Pterygium) हा डोळ्याच्या पांढऱ्या भागावर (सक्लेअर) आणि कधीकधी कॉर्निया (डोळ्याचा बाह्य पारदर्शक भाग) वर वाढणाऱ्या नॉर्मल टिश्यूचा एक असामान्य वाढणारा तुकडा आहे. हा तुकडा सामान्यतः त्रिकोणी आकाराचा असतो आणि तो हळूहळू डोळ्याच्या मध्यभागी (कॉर्नियाच्या दिशेने) वाढू लागतो. 

लक्षणे : प्टेरिजियममुळे डोळ्यात खाज येणे, जळजळ होणे, किंवा दृष्टी अस्पष्ट होणे अशा लक्षणांचा अनुभव येऊ शकतो. प्टेरिजियम मोठा झाल्यास, तो कॉर्नियावर आल्यामुळे दृष्टीवर परिणाम होऊ शकतो.

शस्त्रक्रिया : प्टेरिजियम शस्त्रक्रिया हा या विकाराचा प्रमुख उपचार आहे. शस्त्रक्रियेमध्ये, डोळ्याच्या कॉर्निया आणि सक्लेअरवर वाढलेला तुकडा काढून टाकला जातो. ही शस्त्रक्रिया साधारणपणे अँस्थेशिया (निश्चेतन) देऊन केली जाते. शस्त्रक्रियेनंतर डोळ्यांना आराम देण्यासाठी औषध दिले जाते आणि काही काळासाठी डोळ्यावर पट्टी बांधली जाते.

फॅको सर्जरी : ज्याला फॅकोएमल्सिफिकेशन (Phacoemulsification) असेही म्हटले जाते, ही मोतीबिंदूच्या उपचारासाठी सर्वात सामान्य आणि आधुनिक शस्त्रक्रिया आहे.

शस्त्रक्रियेची प्रक्रिया :
फॅको सर्जरीमध्ये, डॉक्टर डोळ्याच्या कॉर्नियाच्या बाजूला एक छोटे छिद्र (2-3 मिमी) करतात. यानंतर, अल्ट्रासाउंड तंत्रज्ञानाचा वापर करून, मोतीबिंदू असलेल्या भिंगाला तुकडे करून, ते अल्ट्रासाउंड मशीनद्वारे काढले जाते. नंतर, त्याच ठिकाणी एक कृत्रिम भिंग (Intraocular Lens - IOL) स्थापित केले जाते.

फायदे :

• ही प्रक्रिया साधारणत: १५-३० मिनिटांमध्ये पूर्ण होते.
• फॅको सर्जरीमुळे डोळ्यात फारच लहान जखम होते.
• दृष्टीत त्वरित सुधारणा होते.
• या शस्त्रक्रियेत टाके (stitches) घालण्याची गरज नसते.

लॅसिक शस्त्रक्रिया : ज्याला लेझर-असिस्टेड इन सिटू केराटोमिल्युसिस असे म्हणतात, ही एक लोकप्रिय आणि आधुनिक शस्त्रक्रिया आहे जी डोळ्यांचे चष्म्याविना किंवा कॉन्टॅक्ट लेन्सशिवाय दृष्टी सुधारण्यासाठी वापरली जाते. लॅसिक शस्त्रक्रियेत डोळ्याच्या कॉर्नियाचा आकार लेझरच्या मदतीने बदलला जातो, ज्यामुळे दृष्टीदोष (जसे की मायोपिया, हायपरोपिया, आणि ॲस्टीग्मॅटिझम) दुरुस्त केले जातात.

शस्त्रक्रियेची प्रक्रिया :
लॅसिक शस्त्रक्रियेत, प्रथम डोळ्याच्या कॉर्नियाच्या वरच्या पातळ थरावर एक सूक्ष्म काप (फ्लॅप) तयार केला जातो. हा फ्लॅप उचलून, एक्साईमर लेझरच्या मदतीने कॉर्नियाचे पुनर्रचना (reshaping) केली जाते. यामुळे डोळ्याच्या कॉर्नियाचा प्रकाश फोकस अधिक अचूक होतो, ज्यामुळे दृष्टी स्पष्ट होते. शस्त्रक्रियेच्या शेवटी फ्लॅप परत ठेवला जातो, आणि तो नैसर्गिकरीत्या डोळ्यात चिकटतो.

फायदे :

• चष्म्यापासून सुटका
• ही प्रक्रिया साधारणतः 10-15 मिनिटांत पूर्ण होते.  शस्त्रक्रियेनंतर काही तासातच दृष्टी सुधारू लागते
• मायोपिया, हायपरोपिया, आणि ॲस्टीग्मॅटिझम अशा दृष्टीदोषांसाठी लॅसिक प्रभावी आहे.

विट्रीओ रेटिनल उपचार  हा डोळ्याच्या विट्रीयस (विट्रियस ह्युमर) आणि रेटिना यांच्याशी संबंधित विकारांवर केले जाणारे उपचार आहेत. रेटिना ही डोळ्याच्या आतील भागातील एक पातळ तंतुमय पट्टी आहे, जी दृश्याचे प्रोसेसिंग करून मेंदूपर्यंत पोहोचवते. विट्रीयस हा जेलसारखा पदार्थ आहे जो रेटिनाला समर्थन देतो. विट्रीओ रेटिनल विकारांमध्ये रेटिना तुटणे, विट्रीयस रक्तस्राव, रेटिनल डिटॅचमेंट, डायबेटिक रेटिनोपॅथी, मॅक्युलर होल्स, आणि मॅक्युलर डीजेनरेशन यांचा समावेश होतो.

उपचार प्रक्रिया :
विट्रीओ रेटिनल विकारांच्या उपचारासाठी विविध तंत्रांचा वापर केला जातो, त्यापैकी काही प्रमुख उपचार खालीलप्रमाणे आहेत:

• विट्रेक्टॉमी (Vitrectomy)
• रेटिनल लेझर उपचार 
• एंटी-VEGF इंजेक्शन्स
• रेटिनल रूटीन शस्त्रक्रिया