असेल दृष्टी तरच दिसेल सृष्टी !

डॉ. विवेक मोतेवार (विशेष नेत्र तज्ञ)

• एम.बी.बी.एस. शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालय, मिरज.
• डी.एन.बी., एफ.सी.पी.एस., डी.ओ.एम.एस. सायन हॉस्पिटल, मुंबई.
• विश्वविख्यात शंकर नेत्रालय, मद्रास येथुन "फेकोइमल्सिफिकेशन" मधे फेलोशिप
• अरविंद आय हॉस्पिटल, मदुराई येथे डायबेटीक रेटीनोपॅथी व रेटीनल (नेत्रपटल) लेझरचे विशेष प्रशिक्षण (फेलोशिप).

वैशिष्टे:-

• आंतरराष्ट्रीय नेत्र तज्ञ काऊन्सिलची कॉरनिया फेलोशिप (FICO) करणारे 2004 - 2005 ह्या वर्षीचे भारतातील एकमेव नेत्र तज्ञ 
• नांदेड येथील पहिलेच कॉरनीया (बुब्बुळ) व लेझर चे विशेष तज्ञ. 40,000 पेक्षा अधिक डोळ्यांच्या विविध यशस्वी शस्त्रक्रिया.
• फेकोइमल्सिफेकेशन सर्जरी (बिनटकाक्याची मोतीबिंदु शस्त्रक्रिया), कॉन्टॅक्ट लेन्स तसेच डायबेटिक रेटीनोपॅथीचा उपचार व डोळ्याची लेझर सर्जरीचा विशेष अनुभव.

युरोपमध्ये शिक्षण घेतलेले व आंतरराष्ट्रीय नेत्रपरिषद तर्फे फेलोशिप द्वारे गौरविण्यात आलेले नांदेड जिल्ह्यातील एकमेव नेत्र तज्ञ.

डोळ्याची कॉम्प्युटरद्वारे तपासणी म्हणजे संगणक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने दृष्टीदोष, नंबर, कॉर्निया, रेटिना, डोळ्याचा दाब व इतर विकारांचे अचूक निदान करण्याची आधुनिक पद्धत.

यात ॲटो रिफ्रॅक्टो मिटर, स्लिट लॅम्प बायो मायक्रोस्कोपी, इमरशन बायोमेट्री, ऑटो लेन्सो मीटर यासारखे उपकरणे वापरली जातात. तपासणी जलद, वेदनारहित व अचूक परिणाम देणारी असते.

मोतीबिंदूची बिनटाक्याची अद्ययावत फेको शस्त्रक्रिया (Phaco) म्हणजे डोळ्यातील ढगाळलेला लेन्स (मोतीबिंदू) काढून टाकून त्याऐवजी कृत्रिम पारदर्शक लेन्स बसवण्याची आधुनिक पद्धत. या शस्त्रक्रियेत सूक्ष्म छिद्रातून अल्ट्रासाऊंड तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने मोतीबिंदू काढला जातो, त्यामुळे टाके घालण्याची आवश्यकता नसते.

उपचाराची गरज दृष्टी धूसर होणे, वाचन-लेखन किंवा दैनंदिन कामात अडथळे निर्माण होणे, रात्री गाडी चालवताना त्रास होणे अशा स्थितीत भासते. फायदे म्हणजे शस्त्रक्रियेनंतर स्पष्ट व तीक्ष्ण दृष्टी मिळते, टाके नसल्याने वेदना कमी व भरून येण्याचा कालावधी जलद असतो. रुग्ण लवकरच दैनंदिन कामे व व्यावसायिक कार्यक्षमतेकडे परततो.

बिनटाक्याची मोतीबिंदू व कृत्रिम भिंगरोपण शस्त्रक्रिया (SICS – Small Incision Cataract Surgery) म्हणजे डोळ्यातील ढगाळलेला नैसर्गिक लेन्स (मोतीबिंदू) काढून टाकून त्याऐवजी पारदर्शक कृत्रिम लेन्स बसवण्याची सुरक्षित व प्रभावी पद्धत. या शस्त्रक्रियेत लहान छिद्रातून मोतीबिंदू काढला जातो व टाके घालण्याची गरज नसते.

उपचाराची गरज दृष्टी कमी होणे, धूसरपणा, वाचन-लेखन व दैनंदिन कामांमध्ये अडथळे निर्माण होणे किंवा गाडी चालवताना त्रास होणे अशा स्थितीत भासते. याचे फायदे म्हणजे स्पष्ट व स्वच्छ दृष्टी मिळणे, शस्त्रक्रियेनंतर जलद बरे होणे, कमी गुंतागुंत, वेदनारहित प्रक्रिया आणि रुग्णाला लवकरच दैनंदिन कार्यक्षमतेत परतण्याची संधी मिळणे.

फोल्डेबल लेन्स इम्प्लांटेशन म्हणजे मोतीबिंदू शस्त्रक्रियेदरम्यान डोळ्यातील ढगाळलेला लेन्स काढून टाकून त्याऐवजी फोल्ड करता येणारा कृत्रिम लेन्स बसवण्याची आधुनिक पद्धत. हा लेन्स लहान छिद्रातून सहज बसवता येतो व त्यामुळे शस्त्रक्रियेनंतर टाके घालण्याची आवश्यकता नसते.

मल्टीफोकल फोल्डेबल लेन्स बसवल्यास दूर, जवळ व मध्यम अंतरावरील दृष्टी एकाच वेळी स्पष्ट मिळते. या उपचाराची गरज मोतीबिंदूमुळे धूसर दृष्टी, वाचन-लेखन, वाहन चालवणे किंवा दैनंदिन कामात अडचणी येत असल्यास भासते. फायदे म्हणजे उत्तम आणि नैसर्गिक दृष्टी, जलद पुनर्वसन, चष्म्यावरची अवलंबित्व कमी होणे, वेदनारहित प्रक्रिया व जीवनमानात लक्षणीय सुधारणा होणे.

डोळ्याची सोनोग्राफी (Ocular Ultrasound) म्हणजे अल्ट्रासाऊंड तंत्रज्ञानाच्या मदतीने डोळ्याच्या आतील रचना तपासण्याची सुरक्षित व वेदनारहित प्रक्रिया. यात उच्च वारंवारतेच्या ध्वनिलहरी वापरून डोळ्याचा मागचा भाग, रेटिना, व्हिट्रियस, ऑप्टिक नर्व्ह व डोळ्याभोवतीच्या संरचना स्पष्ट दिसतात.

या तपासणीची गरज मोतीबिंदूमुळे डोळ्याची पारदर्शकता कमी झालेली असताना, रेटिनाचे आजार, डोळ्यातील गाठी, रक्तस्राव, डिटॅचमेंट किंवा दुखापत ओळखण्यासाठी भासते. याचे फायदे म्हणजे अचूक निदान मिळणे, योग्य उपचारयोजना आखणे, शस्त्रक्रियेपूर्वी डोळ्याची स्थिती समजणे व गुंतागुंत टाळणे. ही प्रक्रिया सुरक्षित, जलद व सर्व वयोगटातील रुग्णांसाठी उपयुक्त आहे.

Nd-YAG लेसर हे नेत्ररोग उपचारातील अत्याधुनिक साधन आहे. याचा उपयोग प्रामुख्याने मोतीबिंदू शस्त्रक्रियेनंतर होणाऱ्या Posterior Capsular Opacification (दुसरा मोतीबिंदू) व कोनबंद (Angle Closure) ग्लॉकोमा मध्ये केला जातो. ही प्रक्रिया पूर्णपणे वेदनारहित, सुरक्षित व काही मिनिटांत पूर्ण होते.

रुग्णाला हॉस्पिटलायझेशनची गरज नसते आणि लगेचच दृष्टी सुधारते. शस्त्रक्रियेसारखी कटिंग नसल्यामुळे संसर्गाचा धोका नाही. Nd-YAG लेसरने रुग्णाचा आत्मविश्वास वाढतो, चष्म्यावर अवलंबित्व कमी होते आणि जीवनमान सुधारते. कमी खर्चात जलद, प्रभावी व सुरक्षित परिणाम देणारे हे आधुनिक तंत्रज्ञान नेत्ररोग तज्ञांसाठी उपयुक्त ठरते.

डायबेटीक रेटीनोपॅथी हा मधुमेहामुळे होणारा डोळ्यांचा आजार आहे. यात डोळ्याच्या पडद्यामधील (रेटिना) रक्तवाहिन्या कमकुवत होऊन त्यातून रक्तस्राव, सूज किंवा नवीन रक्तवाहिन्यांची निर्मिती होते. सुरुवातीच्या टप्प्यात लक्षणे दिसत नाहीत, पण हळूहळू दृष्टी धूसर होणे, काळे डाग दिसणे किंवा अचानक दृष्टी कमी होणे असे त्रास होऊ शकतात.

उपचार न केल्यास हा आजार अंधत्वाला कारणीभूत ठरू शकतो. म्हणूनच मधुमेही रुग्णांनी नियमित डोळ्यांची तपासणी करून डायबेटीक रेटीनोपॅथीचे लवकर निदान करणे अत्यंत आवश्यक आहे. वेळेत उपचार केल्यास दृष्टी दीर्घकाळ टिकवून ठेवता येते.

रेटिनल अँजीओग्राफी व फोटोग्राफी ही नेत्र तपासणीतील अत्याधुनिक व सुरक्षित तंत्रज्ञान आहे. या तपासणीत विशेष डाई आणि कॅमेऱ्याच्या सहाय्याने डोळ्याच्या मागील पडद्यावरील (रेटिना) रक्तवाहिन्या, सूज, रक्तस्राव व इतर बारीक बदल स्पष्ट दिसतात. त्यामुळे मधुमेहजन्य रेटिनोपॅथी, डोळ्यातील ब्लॉकेज, वयपरत्वे होणारे विकार, मॅक्युलर डिजनरेशन इत्यादी आजार लवकर शोधून योग्य उपचार करता येतात.

याचे फायदे म्हणजे अचूक निदान, आजाराची प्रगती मोजणे, उपचारांनंतरचा परिणाम तपासणे व रुग्णाला भविष्यातील धोके समजावणे. ही तपासणी गरजेची आहे कारण रेटिनाचे रोग बहुधा सुरुवातीला लक्षणे न देता गंभीर दृष्टीहानी करू शकतात.

भारतात 120 लक्ष पेक्षा अधिक लोकांना काचबिंदु आहे आणि सुमारे तेवढयाच किंवा त्याहून जास्त लोकांना स्वतःला काचबिंदु (ग्लॉकोमा) असल्याचे भान देखील नाही.

काचबिंदु (ग्लॉकोमा) मध्ये डोळयाच्या आत दाब वाढून डोळयातील दृष्टि तंत्रिकांना नुकसान पोहचते.

दृष्टि उत्तरोत्तर अंधुक होत जाते आणि उपचार न मिळाल्यास काचबिंदु मुळे अंधत्त्व येऊ शकते.

बऱ्याच वेळा काचबिंदु सामान्य तपासणीमध्ये उघडकीस येतो. त्यामुळे 40 वर्ष वयाच्या पुढे वार्षिक तपासणी नियमित करून घेणे योग्य असते.

काचबिंदुच्या अवस्थेचे निदान सुरूवातीलाच होऊन त्वरित उपचार झाल्यास अंधत्त्व टाळले जाऊ शकते.

काचबिंदु असल्यास खालील अनुभव येऊ शकतात:

• बाजूचे दिसणे कमी होत जाणे
• अंधुक दृष्टि
• डोळयात वेदना आणि डोकेदुखी
• प्रकाशाभोवती रंगीत वर्तुळे दिसणे
• वाचण्याच्या चष्म्याचा नंबर सारखा बदलणे

कोणाला धोका असू शकतो:

• डोळ्यातील प्रेशर 21 mmHg पेक्षा जास्त असल्यास त्या स्थितीला ocular hypertension असे म्हणतात.
• 40 वर्षे वयाच्या पुढील लोक
• परिवारात काचबिंदुचा इतिहास असलेले लोक
• जवळ-दृष्टि दोष असलेले लोक (मोठया निगेटिव्ह नंबरचा चष्मा)
• मधुमेह किंवा उच्च रक्तदाब असलेले लोक
• कण्ठग्रंथीचा त्रास असलेले लोक.

बुब्बुळ प्रत्यारोपण म्हणजे दुसऱ्या व्यक्तीच्या निरोगी डोळ्यातील बुब्बुळ (कॉर्निया) घेऊन ते अस्पष्ट, दुखावलेले किंवा रोगग्रस्त बुब्बुळ बदलण्यासाठी लावण्याची शस्त्रक्रिया होय. यामुळे अंधुक दिसणे, डोळ्यात दुखापत किंवा जन्मजात दोषामुळे झालेली दृष्टी कमी होणे सुधारता येते.

बुब्बुळावरील प्रमुख शस्त्रक्रियांमध्ये कॉर्नियल प्रत्यारोपण (Penetrating Keratoplasty), लेमलर केरेटोप्लास्टी, केरॅटोप्रोस्थेसिस, प्टेरिजियम काढणे, कॉर्नियल अल्सरची शस्त्रक्रिया, लॅसिक/पीआरके, क्रॉस-लिंकिंग यांचा समावेश होतो. या शस्त्रक्रियांमुळे डोळ्यांचे आरोग्य टिकून राहते आणि दृष्टी सुधारण्यास मदत होते.

लहान मुलांमध्ये डोळ्यांचे काही नेहमी आढळणारे विकार म्हणजे डोळे तिरळे होणे (Squint), दूर किंवा जवळ दिसण्यात अडचण, आळशी डोळा (Lazy Eye), जन्मजात मोतीबिंदू, डोळ्यांना पाणी येणे इत्यादी. यापैकी तिरळेपणा म्हणजे दोन्ही डोळे एका दिशेला न पाहणे.

या विकारामुळे मुलाचे दिसणे बिघडतेच, पण सर्वात मोठा धोका म्हणजे दृष्टी कमी होऊ शकते. तिरळेपणासाठी शस्त्रक्रिया (Squint Surgery) करून डोळ्यांचे स्नायू योग्य स्थितीत आणले जातात. या शस्त्रक्रियेचा फायदा म्हणजे मुलाचे व्यक्तिमत्त्व सुधारते, दिसणे आकर्षक होते, डोळ्यांचे एकत्रित काम (Binocular Vision) चांगले होते व भविष्यात डोळ्यांची दृष्टी टिकवून ठेवता येते. त्यामुळे वेळेत उपचार करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

पापणीचे आजार म्हणजे Ptosis, Ectropion आणि Entropion हे डोळ्यांच्या आरोग्यावर व दिसण्यावर परिणाम करणारे विकार आहेत. Ptosis म्हणजे वरची पापणी खाली झुकणे, ज्यामुळे दृष्टी अडते. Ectropion मध्ये पापणी बाहेर वळते व डोळ्यात पाणी येते, कोरडेपणा व संसर्ग होऊ शकतो. Entropion मध्ये पापणी आत वळते व पापण्यांचे केस डोळ्याला घासतात, त्यामुळे वेदना, जळजळ व डोळ्याला इजा होते.

या आजारांवर शस्त्रक्रिया हा प्रभावी उपचार आहे. उपचार करणे आवश्यक असते कारण दृष्टी टिकवणे, डोळ्यांचे संरक्षण करणे आणि चेहऱ्याचे सौंदर्य राखणे हे महत्त्वाचे आहे. वेळेवर उपचार केल्यास रुग्णाचे डोळे निरोगी व कार्यक्षम राहतात.

नासुरची शस्त्रक्रिया म्हणजे डोळ्यापासून नाकापर्यंत असलेल्या नलिकेत (Lacrimal Duct) अडथळा किंवा संसर्ग दूर करण्यासाठी केली जाणारी शस्त्रक्रिया. यात Probing द्वारे नलिका मोकळी केली जाते, DCR (Dacryocystorhinostomy) मध्ये नाकाशी नवीन मार्ग तयार करून अशुद्ध पाणी बाहेर काढले जाते, आणि Endonasal DCR मध्ये नाकाच्या आतून आधुनिक सूक्ष्म तंत्र वापरून शस्त्रक्रिया केली जाते.

उपचार करणे आवश्यक आहे कारण अडथळ्यामुळे डोळे सतत पाणावतात, डोळ्याभोवती सूज व संसर्ग होतो. शस्त्रक्रियेमुळे डोळ्याचे आरोग्य टिकते, वेदना कमी होतात, दृष्टीला धोका टळतो व दैनंदिन कामे सहज करता येतात.